(11 feb 2022) Eind maart wordt mijn oorlogsboek over Lentz gepresenteerd. In de aanloop erheen zal ik hier geen andere onderwerpen meer aansnijden en af en toe op het boek vooruitlopen. Maar de recente publicatie met ‘onthullingen’ over de werkelijke verrader van Anne Frank, de grote publiciteitscampagne eromheen en de discussie die er op volgde, raken aan mijn boek en zijn onderwerp. Daarom wil ik er toch iets over melden, al ben ik de zoveelste commentator in een eindeloos lange rij en vermoedelijk ook niet origineel.
Ik was nogal verbaasd om dit nieuws zo groot opgemaakt op de voorpagina van de Volkskrant aan te treffen. Ik was me eigenlijk niet bewust dat de vraag wie precies de familie Frank had verraden nog steeds niet precies beantwoord was. Vaag meende ik te weten dat men het gewoon niet precies wist (wat ook inderdaad klopt). Mij leek het eigenlijk van meer belang dat ze verraden zijn, dan wel bij puur toeval ontdekt werden in hun schuilplaats. Dat je voor de beantwoording van deze specifieke vraag een internationaal team van tientallen cold case specialisten en historici bijeen kunt halen dat enige jaren lang onderzoek doet – ik had het eenvoudig niet vermoed. (Ik heb zelf net ruim twee jaar lang eenmans research gedaan naar een andere oorlogs-case en daarbij het nodige boven water gehaald. Wat zou zo’n enorme ploeg specialisten met de modernste middelen dan niet kunnen ontdekken?) Dat het nieuws van de ‘dader’ daarna de hele wereld over zou gaan, ja, dat was me wel duidelijk. De volgende dag al stond het groot vermeld in de Sächsische Zeitung, de grootste krant in Dresden en omstreken. Elk stukje ‘nieuws’ rond de naam Anne Frank zo goed als elke film met haar naam in de titel, zijn tegenwoordig wereldnieuws.
Daar wil ik niets aan afdoen. Als haar verhaal eraan bijdraagt dat de gruwel van de jodenvervolging tot de hoofden en harten van mensen over de hele wereld doordringt kan ik daar alleen maar blij om zijn. En ik geef meteen toe dat ikzelf wat minder gebrand ben op verhalen rond Anne Frank, puur omdat ik de zoon ben van een man die de oorlog in de onderduik overleefde en veel familie verloor (maar niet verraden werd, zoals de familie Frank) en ik het gruwelijke verhaal dus al lang goed ken en met me meedraag. Ik ben wel in het Anne Frankhuis geweest, heb gedeeltes van het dagboek gelezen en ook wel eens een speelfilm gezien – maar ik ben geen verslinder van stukjes ‘nieuws’ over haar, ook omdat het me lijkt dat er in wezen niet zoveel nieuws meer toe te voegen is aan haar geschiedenis.
Dat was er dus wel. De uitkomst van het onderzoek was weliswaar niet helemaal zeker, maar wel pijnlijk: een joodse notaris, lid van de Joodse Raad, had het onderduikadres verraden. Het sluit aan bij een verschrikkelijk cliché dat wil dat de joden aan hun eigen ondergang hebben meegeholpen. En natuurlijk stond ook dat gegeven meteen prominent in alle kranten, ook in Saksen. Inmiddels werd het enorme onderzoeksteam al compleet teruggefloten, op dit punt en andere punten, door een hele rij aan historische specialisten. Want één dubieus briefje is wel erg weinig bewijsmateriaal voor zo’n groots gepresenteerde, pijnlijke onthulling. En ook die correctie kreeg weer zijn plek in de Sächsische Zeitung. Maar dat was toch nog steeds niet wat mij het meest bezighield in de week na de ge-hypete Anne Frank onthulling.
Want het voorpaginanieuws gaf mij het idee dat men zich op het verkeerde gefocust had, dat men in de opwinding over een aparte boom het bos zelf uit het oog was verloren. Zelfs als het waar geweest was dat een lid van de Joodse Raad ‘het’ gedaan had (het is waarschijnlijk niét waar, voor alle duidelijkheid) dan nog lijkt mij dat een onthulling van betrekkelijk ondergeschikt belang. En iets dat onmiddellijk van begeleidend commentaar voorzien dient te worden door de onderzoeksleiders of -initiatoren. Ik had gehoopt dat ze bij al hun speurwerk toch ook oog zouden houden voor het grootste plaatje: namelijk dat Nederland bezet was door een volstrekt misdadig regime dat beloningen uitloofde voor het verraden van onderduikers (niet alleen van ondergedoken Joden) en dat de druk om te overleven onder deze terreur zo groot was dat sommigen (niet allen!) zelfs bereid bleken om anderen te verraden om zelf te overleven. Dát was de echte misdaad; niet de privéhandeling, maar de almachtige systematiek van de vervolging.
Het schandaal van de jodenvervolging zelf en alle dwangmaatregelen die daarvoor gebruikt werden, dat is het grote plaatje dat een onderzoeksteam van tientallen (of waren het honderden?) specialisten kennelijk helemaal uit het oog is verloren in hun drang om een schuldige aan te wijzen. De nazi-ideologie was het schandaal, de jodenvervolging was het schandaal en de bezettingsterreur was het schandaal – en het zou goed zijn als een wereldwijde publicatie anno 2022 daaraan zou herinneren. Daarbij vergeleken is de vraag wie precies de man of vrouw was die het beslissende zetje gaf naar de ontdekking eigenlijk peanuts. Zoiets als je afvragen wie uit het vuurpeloton precies de dodelijke kogel afvuurde. En eigenlijk blijkt precies dat ook uit de lange lijst van mogelijke ‘verdachten’ die bij dit onderzoek gehanteerd werd; onder deze omstandigheden kon het verraad ongeveer van alle kanten komen. Het is dan zaak om die omstandigheden heel duidelijk te benoemen en hun veroorzakers te identificeren. Lentz, om hem er even bij te betrekken, was een belangrijke facilitator aan de Nederlandse kant. De echte daders waren de nazi’s.
Als het cold case team het had gelaten bij een beschouwing van die lange rij mogelijke verraders was dat een veel wezenlijker boodschap geweest (maar geen groot nieuws en ook geen sensatie). Onder deze omstandigheden kon vrijwel iedereen tot verrader gemaakt worden. Des te opmerkelijker is het dat er toch zovelen dat juist niét werden. En het mogelijk maakten dat naar schatting vijfentwintigduizend ondergedoken joden de oorlog overleefden. Het is zelfs denkbaar dat dit de echte strekking is van het boek (ik heb het niet gelezen) en dat het de publiciteitsmachine was die het accent op de vermeende dader gelegd heeft. Ik hoop het eigenlijk.
Want doet het er echt toe wie Anne Frank verraden heeft? Niet veel. Het zou een weetje zijn, iets voor de binnenpagina. Wat ertoe doet is dat een hele bevolkingsgroep gediscrimineerd, geïsoleerd en vervolgd werd en dat het de rest van de bevolking strikt verboden was om hen te helpen, sterker nog, dat men opgeroepen werd om hen te verraden. Het omgekeerde van solidariteit was de regel geworden: verkettering en jacht. Bedenk zelf de hedendaagse parallellen er maar bij. Na alle privégeschiedenissen over de oorlog mag dit grootste plaatje wel weer eens naar voren worden gehaald. Want dat doet er nog steeds toe.