(30 apr 2021) “Dank aan alle media, omdat ze al sinds een jaar voluit alarm slaan en blijven slaan. En omdat ze er voor zorgen dat geen onnodige kritische geluiden ons kunnen afleiden van instemming met de zinvolle, en altijd passende maatregelen van onze regering’.
Het gaat over Corona, natuurlijk. Met een overdreven ernstig gezicht spreekt de acteur de zinnen recht in de camera. Het is Jan Josef Liefers, een van de bekendste televisie- en filmacteurs van Duitsland, geliefd om zijn rol als Tatort-commissaris en ook nog bekend als popmuzikant. Liefers is een Ossi, afkomstig uit Dresden, als jongeman hield hij aan de vooravond van de Wende in Berlijn een toespraak voor meer vrijheid. Hij geldt kortom bij uitstek als culturele voorbeeldfiguur die deugt, modern en cool is. Maar dit kan hij toch niet menen? In het korte filmpje doet Liefers alsof de coronamaatregelen én de berichtgeving daarover zich afspelen in de DDR, zoals bekend een dictatuur waar elk tegengeluid onderdrukt werd. Is dat niet wat overdreven? Ja, klopt, het filmpje is een satire. Een heel bewuste overdrijving.
En Liefers stond niet alleen. Zijn filmpje was er één van ruim vijftig, opgenomen door een keur van vooral gerenommeerde acteurs en actrices, waaronder Volker Bruch, Ulrich Tukur en Heike Makatsch. Allemaal hielden ze eenzelfde soort ernstige monologen in de camera, en vertelden hoe enorm goed de regeringsmaatregelen tegen de pandemie zijn, hoe juist, en hoe noodzakelijk. ‘De mensen hebben angst nodig’ zegt Bruch, hoofdrolspeler uit Babylon Berlin, en vraagt de ‘lieve regering’ om meer angst. En Makatsch vertelt instemmend dat ze echt voor niemand meer de deur opendoet. Het project #Allesdichtmachen verscheen precies op de dag dat een nieuwe, strengere wet de coronamaatregelen landelijk vastlegde.
Maar iets was hier helemaal niet goed. Want de actie van de acteurs, een week geleden online gegaan, veroorzaakte weinig bijval en een ware vloedgolf van verontwaardiging. Ook van collega acteurs. Dagenlang werd op tv en in alle media besproken hoe dom en ongevoelig het is om de corona-maatregelen zo te bespotten terwijl de besmettingscijfers stijgen, de ziekenhuizen weer vol lopen en de derde golf nog verre van bedwongen is. Binnen één dag trokken een paar vooraanstaande acteurs geschrokken hun filmpjes terug, intussen hebben twintig medewerkers dat gedaan. En het verhitte debat duurt nog voort.
Let wel: dit is géén actie van acteurs die aandacht vragen voor de moeilijkheden binnen hun eigen beroep, en aandringen dat de theaters en de bioscopen snel weer open gaan. Juist deze acteurs horen bij het selecte gezelschap dat steeds (tv-)werk heeft. Dit was een veel algemenere, direct politieke actie, waarbij de acteurs in de rol van maatschappijcriticus kruipen. En het was ook niet zo dat de satire niet begrepen werd (daarvoor lag het er te dik bovenop), maar dat men hem in deze vorm misplaatst vond. Ook omdat hier, alle satire ten spijt, precies de argumenten naar voren werden gebracht die al sinds een jaar geroepen worden door de Querdenker-beweging, de anticorona-straatdemonstranten en binnen de politiek… door de rechtsconservatieve AfD. En dat is een hoek waar niemand uit dit gezelschap graag bij wil horen. Maar intussen had de AfD de actie wel hartelijk verwelkomd en aangeprezen. Vrijwel als enige. (Vertaald naar Nederland: stel je voor dat Halina Reyn, Gijs Scholten, Nasrdin Dchar, Ilse Warringa en nog veertig andere bekende gezichten gezamenlijk kritisch-satirische filmpjes zouden posten over de strengheid van het coronabeleid. In welke hoek zou dat verwelkomd worden? Maar die filmpjes zouden waarschijnlijk gewoon leuker zijn.)
Liefers trok zich niet terug maar verdedigde zich: de AfD-verdenking was ongehoord. En van de weeromstuit kwam er een tweede reactiegolf, die de acteurs juist waardeerde voor hun ‘moed’ om kritiek te uiten en zo het democratische debat op gang te houden etcetera. De geschrokken terugtrekkers, zoals Makatsch, werden voor lafaards uitgemaakt. Wisten ze niet waar ze aan meededen, soms? Hadden ze er niet zelf voor gekozen? Intussen werd ook duidelijk dat de actie bedacht werd door een Tatort-regisseur, die zich al vanaf het begin van de pandemie uitte als Corona-ontkenner (‘slechts een griepje’) en als fel tegenstander van alle beperkende maatregelen. Met andere woorden, de verdenking was niet uit de lucht gegrepen, maar terecht. De actie was van oorsprong al een anti-regerings, anti autoriteiten, bemoei-je-niet-met-mijn-vrijheid-en-burgerrechten actie.
Het straalde ook al van de filmpjes af. En dat is mijn punt. Voor satire was dit lang niet leuk genoeg. Dat lag natuurlijk aan het uitgangspunt. Maar ook aan de filmpjes zelf, de teksten, de toon en de blik in de ogen. Het was eigenlijk niet satirisch. Liefers had ook, puur als zichzelf aan zijn keukentafel, kunnen zeggen dat hij vond dat er wel erg weinig kritische berichtgeving rondom Corona te vinden is. Dat was dan nog eerlijk geweest. (Dan was ook iedereen over hem heen gevallen, want het wemelt van de reportages over alle mogelijke tegenstanders, Corona-leugner en vaccinweigeraars. Er gaat juist erg veel aandacht naar zulke minderheden. Ook heeft de Duitse regering geen overdreven angst gezaaid, noch mensen gevraagd om de deur op slot te doen. Dat is misschien in China gebeurd, hier niet.) Maar nu, opgepimpt tot waardevolle statement, suggereerde het filmpje diepte en ernst. Alsof de acteurs iets hadden opgemerkt dat ons allemaal ontgaan was: de corona dictatuur. Dit was geen grap, dit was gemeend. En dat in een land waar de bestuurders juist zijn teruggeschrokken voor de door wetenschappers telkens geadviseerde drastische maatregelen om het virus werkelijk in te dammen.
Satire is moeilijk, misschien wel het moeilijkste wat er is. Ik weet er iets van, omdat ik me er in het verleden veel mee bezig heb gehouden, vooral in het theater. Ik ken ook goed dat het niet lukt. Er is geen formule, tenminste die ken ik niet. Maar één ding: het moet leuk zijn. Satire is om te lachen (door overdrijving) en daarna kan je er ook nog over nadenken. Als het alleen maar ernstig is, ja dan is het gewoon geméénd. Satire, dat is Borat of Ali B, naast mensen die verschrikkelijke vooroordelen uitspreken die zij ménen. Dan ga je lachen. Hier viel niks te lachen. Of wacht, wilden de acteurs juist de Corona-ontkenners op de hak nemen? Nee, dan hadden ze zich anders aangekleed, anders gepraat. En dat zouden ze ook niet durven, vanwege de te verwachten agressie. Ze hadden een mening geuit, zwak gecamoufleerd als satire. Zoals een andere regisseur pijnlijk opmerkte: ‘dit krijg je als er geen goede auteur verantwoordelijk is voor de tekst en de acteurs aan zichzelf zijn overgelaten’.
Kijk eens naar dit filmpje. De Oostenrijkse Julia Seidl, géén actrice maar psychotherapeut in opleiding, postte een satirisch antwoord op de acteursactie. In de rol van een overbelaste ziekenhuismedewerker bedankt ze de kritici van de maatregelen: zo zullen er veel besmettingen blijven plaatsvinden, zo blijven er patiënten de IC binnenstromen, dat zal haar de hele zomer iets te doen geven en bovendien heeft ze er een prachtig beschermend pak aan overgehouden met een mooi gezichtsmasker. Dat is satire. Bitter, wrang, geestig. En let op de twinkeling in haar ogen. Ze méént het net niet, natuurlijk niet, het tegendeel is gemeend. De acteurs dachten dat ze zich vol met hun rol moesten vereenzelvigen. Dan krijg je ernst en waarschuwend drama. Voor satire moet er nog een schepje bovenop: erin én ernaast staan. Misschien kan mevrouw Seidl les gaan geven.