Aan het graf van Nietzsche – 2

geplaatst in: Filosofie | 0

(juni 2016) Hoe wordt een wereldberoemde, opruiende filosoof herinnerd bij zijn laatste rustplaats? Het kerkje van Röcken ligt er stil bij. Even rustig is het in het kleine museum ernaast. Er is hier zelfs geen aparte parkeerplaats voor bezoekers.

Dat is niet altijd zo geweest. De populariteit van Nietzsche’s laatste rustplaats bewoog in de afgelopen eeuw mee met zijn controversiële reputatie onder de verschillende politieke regimes. Na de Tweede Wereldoorlog was zijn naam zwaar besmet geraakt, Nietzsche werd immers gezien als huisfilosoof van de nazi’s. Grotendeels het werk van zuster Elisabeth, die de nalatenschap vervalste en vriendschap zocht met Hitler. (Die kwam hier overigens nooit op bezoek, liet wel eens een krans bezorgen). In de communistische DDR werd de besmetting nog serieuzer genomen dan in West-Duitsland: over Nietzsche mocht niets worden gepubliceerd en zijn boeken werden verboden. Ze behoorden tot de zogenaamde Giftschrank (gifkast) en konden alleen met speciale toestemming uitgeleend worden. Althans, dat gold voor de Oostduitsers; de Italianen Colli en Montanari konden in de jaren zestig in het archief ongestoord hun nieuwe uitgave van het complete werk voorbereiden, die Nietzsche in een gedenazificeerd daglicht zou stellen. Het graf zelf werd intussen stilgezwegen. En juist daarom groeide het uit tot een pelgrimsoord voor alternatieve geesten; DDR-outcasts kwamen er samen om te praten, te zingen en zich te bezuipen. Als een geheimtipp, een Ostversie van Jim Morrisons graf in Parijs. Pas na de Wende mocht weer vrijuit over Nietzsche gesproken worden en ontstond hier de huidige gedenkplaats, compleet met een klein museum in een gerenoveerde stal achter de kerk.

Röcken met zijn paar honderd inwoners was tot voor kort een vergeten dorp in het vlakke groene land rond Leipzig. Nu loopt er een nieuwe snelweg vlak langs. Sindsdien is vooral het buitenlandse bezoek toegenomen en daarmee de zorg om de gedenkplaats open te houden. Als eigendom van de kerk was ze afhankelijk van de inzet van vrijwilligers. Het leidde regelmatig tot een gesloten deur en haastige telefoontjes als er weer eens een toeristenbus voor de deur stond. ‘Niemand zorgde er meer voor’, zegt angliciste Stephanie Jung, die tijdens haar promotieonderzoek gefascineerd raakte door Nietzsche. Afgelopen zomer besloot ze met haar man in de leegstaande domineeswoning te trekken en de praktische zorg voor de gedenkplaats op zich te nemen. In samenspraak met het dorp werd een vereniging opgericht om de toekomst van de Gedenkstätte te verzekeren. En prompt barste binnen het bestuur de discussie los: wat moet hier gebeuren? Moet het niet allemaal groter, moderner en toegankelijker worden?

Met zo’n duizend bezoekers per jaar is het bezoekersaantal nog bescheiden. Ze komen van over de hele wereld, maar vooral uit Mexico, Japan en Nederland. Mensen laten kaarsen achter, ze leggen stenen op het graf en bloemen. Laatst lagen er voor het eerst ook bloemen op het graf van Elisabeth, mogelijk vanwege haar nazireputatie? Juist in dit deel van Duitsland is rechtsextreem gedachtengoed weer in opkomst, naar aanleiding van de vluchtelingenproblematiek. Het is niet de bedoeling dat het graf door deze groeperingen herontdekt wordt. Maar sowieso wil Jung niet meegaan in de moderne opvatting dat méér altijd beter is. ‘Nietzsche is geen mainstream, we willen het niet gaan vermarkten’, zegt ze beslist. Belangrijker is dat bezoekers in de rust en schoonheid van de omgeving de ruimte krijgen voor hun eigen gedachten. Ook het museum wordt voorlopig niet gemoderniseerd met computers of touchscreens (als daar al geld voor zou zijn). Meer dan om info gaat het haar om een ervaring. Jung hoopt dat de bezoekers hier iets terugvinden van de lichtheid van deze filosoof, die zo’n loodzware reputatie heeft en in de herinnering voortleeft als gekweld gezicht met een enorme hangsnor. Een lichte Nietzsche, zonder hamer eigenlijk. Alleen een cafétje, voor een koffie met Kuchen na afloop, dat zou een welkome aanvulling zijn.

En dan kent de gedenkplaats ook nog een schandaal: een beeldengroep, onthuld bij de honderdjarige sterfdag in 2000, leidde tot een kleine rel. Drie levensgrote Nietzsches staan opgesteld rond zijn eigen grafsteen: eenmaal aan de arm van zijn moeder, tweemaal is hij naakt en houdt een bolhoed voor zijn kruis. De beeldhouwer inspireerde zich op een droombeeld dat de zieke Nietzsche in een brief beschreven heeft. Volkomen ongepast dat naakt, vonden verontwaardigde critici. Maar de beeldengroep staat er nog steeds en trekt nu vooral de makers van selfies aan. En ongepast is het niet, integendeel. Nietzsche, een van de grote rebellen en provocateurs van de westerse cultuur, kan eigenlijk niet herinnerd worden in alle vrede, als een getemde geest. Hij mag dan tegen het godshuis en in de schoot van de familie begraven zijn, zijn ware geest zweeft hier nu ook rond in de vorm van deze kleine provocatie. Nietzsche is dood, de hamer leeft.

(foto’s: Jurriën Rood)