11 jan 2019 (In de serie: Aangenomen onwaarheden en rare uitdrukkingen)
Deze hoor je geregeld, vooral uit de mond van autoriteiten of ‘deskundigen’, waar het gaat om actuele maatschappelijke problemen. Dan moeten we ons niet laten leiden door angst. Tuurlijk niet.
Vorige week was het weer zover. In Scheveningen in de nieuwjaarsnacht leidden twee torenhoge brandstapels in combinatie met felle wind tot ‘vliegvuur’, een vliegende vuurzee die het dorp zelf bedreigde. Een vuurregen van gloeiende kooltjes daalde neer in de omliggende straten. Fietsen smolten, plantsoenen gingen in de fik, burgers klommen spontaan hun dak op met emmers water om erger te voorkomen. De brandweer stond, honderdvijftig man sterk, huizenrijen nat te houden en te proberen het helse vuur binnen de perken te houden.
Hoe kon dit gebeuren? In de zoektocht naar verantwoordelijken kwamen niet zozeer de bouwers van de brandstapel naar voren, maar vooral de autoriteiten. Die hadden immers te weinig ‘toezicht’ uitgeoefend. Of wacht eens, misschien waren ze gewoon bang geweest om luid en duidelijk ‘nee’ te zeggen, toen bleek dat de torens minstens tien meter te hoog gebouwd waren? Bang namelijk voor een gewelddadige reactie van de bouwers en/of de betrokken jongeren. Die worden door het brandstapelproject juist er van afgehouden om met oudjaar rellend door de Scheveningse straten te trekken en daar een spoor van vernieling achter te laten. De wedstrijd van vuurstapels heeft een duidelijke sociale functie en is daarmee traditie geworden. Verbieden, dat is vragen om grotere moeilijkheden.
Geen sprake van, liet burgemeester Pauline Krikke weten. Want: ‘Ik laat me bij het maken van plannen en het nemen van besluiten nooit leiden door dreigende taal van wie dan ook. Ik raak niet onder de indruk van stevig taalgebruik.’ Zij werd nog overtroefd door hoofdofficier Bart Nieuwenhuizen, via het zogenoemde driehoeksoverleg (burgemeester, politie, justitie) betrokken bij de voorbereiding van veiligheidsmaatregelen: ‘Angst is nooit een raadgever aan tafel van de driehoek’, aldus de hoofdofficier.*
Daar heb je het. Angst doet niet mee, het is immers een slechte raadgever. Dit gezegde wordt te pas en vooral te onpas gebruikt, zodra het de bedoeling is om anderen, de burgers, moed in te spreken. Let maar eens op bij talkshows, over problemen waarbij een vorm van geweld op de loer ligt, of zich al heeft laten gelden. Vooral geen angst! De uitdrukking dook ook op in een open brief van filosofen uit 2016 over de toelating van vluchtelingen. Een brief met een goede strekking – we moeten ons als Europees land het lot van de vluchtelingen aantrekken – maar zo lapidair en gebrekkig geformuleerd dat ik hem niet wilde ondertekenen. Daar stond het weer: ‘Angst is een slechte raadgever’. Vooral niet bang zijn. Want bang zijn, dat is (kennelijk) voor dommeriken of slappelingen.
Ik vind de uitdrukking echter niet meer dan een enorm cliché, en vooral: onwaar.
Angst is een van de meest basale emoties waar het menselijke dier over beschikt, van geboorte af aan, volstrekt intuïtief. Psychologen onderscheiden tegenwoordig vier tot acht van zulke basisemoties, ‘bang’ zit er altijd bij. Ze worden erg leuk gevisualiseerd in de Disney-Pixarfilm Inside Out, over vijf emoties in het hoofd van een tienermeisje. Maar als we de deskundige sprekers mogen geloven moeten we deze basisemotie hoognodig dumpen. We moeten de wereld kennelijk zonder angst en vol goede moed tegemoet treden. Dat mag hoogst correct en wenselijk klinken, het is een heel slecht advies.
Opvallend genoeg komt niemand met dit advies als het gaat over in je eentje door een donker bos fietsen. En in de verte een grote kerel midden op de weg staat met een kettingzaag in de hand. Of wanneer op straat een terrorist met een machinepistool verschijnt. Dan lijkt angst ineens de perfecte raadgever: ‘stop onmiddellijk, draai om, maak dat je wegkomt!’ Ook bij het opvoeden van een kind speelt angst een constructieve rol: kijk uit in het stadsverkeer, stap terug als er een snel rijdende auto aan komt! Of als je vertelt dat hij/zij niet mee moet gaan met een vreemde, ook al doet deze allerlei verleidelijke voorstellen. De basisangst voor de vreemdeling, die hij probeert te overwinnen door het aanbieden van snoepjes of de belofte van kleine poesjes, is een heel bruikbaar instrument bij dit stukje opvoeding. Het is niets anders dan een vervolg op onze oerinstincten die door een evolutie van miljoenen jaren beloond zijn: ‘kijk uit voor gevaar, luister naar je eigen angst’. Hier is het luisteren naar de eigen verlangens (snoep! kleine poesjes!) de slechte raadgever.
Een veel beter idee is het om wel, óók naar onze angst te luisteren. Om deze mee te laten doen in een koor van adviseurs, waar ook blijdschap, vertrouwen en moed in thuishoren. Let wel: de uitdrukking is niet ‘Angst is soms een slechte raadgever’. Dat klopt. ‘Angst is hier een slechte raadgever’ – zou kunnen. Maar: Angst is (altijd) een slechte raadgever? – onzin!
Dieren luisteren altijd naar hun angst. Maar zij hebben dan ook geen taal, geen instituten en wetten of politie die hen tegen de aanvallen van anderen kunnen beschermen. Het zijn mensen, die zo ver boven hun eigen dierlijkheid uitgegroeid zijn dat ze het tegendeel kunnen gaan promoten, met een veel te absoluut gezegde. Maar wat we met al die andere dieren nog steeds gemeenschappelijk hebben is een lichamelijke onderbouw, en daarmee ook de fundamentele lichamelijke emotie van angst. (Namelijk voor ons eigen voortbestaan). En net als die lichamelijke onderbouw nooit vergeten mag worden, moeten de bijbehorende emoties eigenlijk altijd een plek hebben aan de tafels, zeker als daar overlegd wordt over veiligheidsmaatregelen. Over de lichamelijke kant van het bestaan dus. Hadden ze dat in Scheveningen gedaan, dan was er misschien iemand op het idee gekomen dat honderden, zo niet duizenden dorpsbewoners acute angst zouden beleven, door de dreiging van het vuur. (De bouwers van het vuur hadden dit natuurlijk ook zelf kunnen bedenken. Maar in onze tijd van doorgeslagen vrijheden zijn overschrijdingen de schuld geworden van de autoriteiten die ons niet hebben tegengehouden.)
Kan er nog iets uit geleerd worden? Goed beleid maak je niet door op te scheppen met stoere cliché’s in persverklaringen. Maar door met je driehoek en je andere overlegorganen de film Inside Out te gaan bekijken en daarna uitgebreid en goed te bespreken. Angst heeft recht op zijn plek aan de tafel. Laat alle emoties meespelen als raadgever – want ze spelen toch al mee, we kunnen niet anders. En maak dan een duidelijke keuze en leg daar verantwoording voor af.