(29 mrt 2018) Zo’n documentaire zie je niet zo vaak. Midden in de gebeurtenissen staan en niets meer dan dat. Er wordt niks omheen gebreid, geen verhaal, geen uitleg, geen achtergronden, geen persoonlijke geschiedenissen van hoofdpersonen, geen toegevoegde rode draad, geen presentator om het ‘dichterbij te brengen’ en zelfs nauwelijks muziek om de boel emotioneel op te laden. Observatie in beeld en geluid (en montage, laten we die niet vergeten) doet al het werk. Maar het gaat wel om beeld en geluid van een volksopstand: de maandenlange bezetting van het centrale Maidanplein in Kiew, hoofdstad van Oekraïne, in de winter van 2013. Een ware revolutie was het, die leidde tot het vertrek van de dictatoriale heerser Janukowitsj, beschermeling van Rusland, het land waar Oekraïne twintig jaar eerder zelf nog onderdeel van was. De revolte is alweer een beetje vergeten door alles wat er daarna gebeurde: de Russische inval op de Krim, de oorlog in het oosten van het land en natuurlijk het neerhalen van het burgervliegtuig MH 17.
In twee uur krijgen we deze opstand opgediend als pure straatgebeurtenis. Het begint na het gewelddadig uiteenslaan van een vreedzame demonstratie, met tientallen gewonden als gevolg. Uit protest gaan honderdduizenden mensen de straat op en bezetten het centrale plein. Vanaf dat moment zijn de camera’s erbij en registreren vooral de moeite die gedaan wordt om het protest vreedzaam te houden. Dat gebeurt door de mensen zelf, op wie alle aandacht gericht is. De autoriteiten spelen geen enkele rol. Weliswaar komt bokser-politicus Vitali Klitschko (de latere burgemeester van Kiew) even langs en ook politicus Jatsjenjoek (de latere premier) is kort in beeld, maar dat lijkt vooral om te bevestigen hoe weinig zij op straat te zeggen hebben.
‘Niet provoceren’, roepen de opstandelingen naar elkaar. Dat dat niet zal meevallen wordt duidelijk zodra je de tegenstander ziet: de oproerpolitie is met honderden manschappen aanwezig, dicht tegen elkaar aangedrukt achter hun schilden, in slagorde opgesteld als een antieke phalanx. ‘Broeders, kom naar onze kant’, roept een jongeman hen nog toe. Het is ijdele hoop. Al snel worden stenen uit de straat gebroken en gegooid. Mannen met bloedende hoofdwonden worden weggedragen. Een reeks indrukwekkende scènes toont hoe de geweldloosheid zich probeert te handhaven. Als een enorm standbeeld van Lenin wordt omgegooid en kapotgemaakt, klemt een oudere man zich aan het bronzen beeld vast om verder geweld te voorkomen. ‘Jullie noemen jezelf vreedzaam’, roept hij beschuldigend. Het woedende publiek trapt tegen de kop, maar aarzelt tegelijkertijd om de man van het beeld af te trekken. Later staan een paar Orthodoxe geestelijken ineens tussen de frontlinies te zwaaien met een klein kruisbeeld: ‘we hebben iets te zeggen!’ roepen ze sussend richting politie. Ongeruste jongeren voeren hen af, door ze op te tillen en onder beschutting van schilden uit de gevarenzone weg te trekken. Ook aan de andere kant, achter de politielinies, zijn camera’s aanwezig en registreren bijvoorbeeld de verbijstering bij de manschappen als er door burgers op hen geschoten wordt.
Dit protest kan en zal niet vreedzaam blijven. Daarvoor staat er teveel op het spel, zijn de emoties te oververhit en zijn er ook teveel provocateurs die best over de schreef willen gaan. Escalatie op het Maidan-plein luidt de ondertitel en dat is hier het eigenlijke onderwerp. Hoe een vreedzaam protest stap voor stap uit de hand loopt en verandert in een spiraal van geweld. Commentaarloos en vrij structuurloos toont de film de escalatie, eenvoudig door hem te laten meebeleven. Bijna als in een amateurfilm, zonder de finesse of trucs van de gepolijste documentaire, maar met de zeggingskracht van op het goede moment op de goede plaats zijn. Het resultaat is adembenemend en onthullend.
Dit is het soort film dat in kritieken snel ‘oppervlakkig’ genoemd wordt. (Om er nog maar over te zwijgen hoe het plan voor zo’n film door deskundige commissies beoordeeld zou worden.) Er zijn immers geen persoonlijke verhalen, er is geen politieke achtergrondinformatie noch -analyse. Klopt, maar ook aan de oppervlakte wordt een revolutie gemaakt. Dit is lichamelijke ervaringscinema die de massa zelf tot hoofdpersoon heeft. En die vrij precies laat zien en voelen hoe vanuit de veelvoudigheid van een ongeleide groep geweld en vergelding zich naar voren dringen, naast steeds ook redelijkheid en medeleven.
We zien geraamtes van uitgebrande bussen, bedekt met bevroren blusschuim. De burgers die zich organiseren met pannen soep en warme kleding. Hoe er gezamenlijk geslapen wordt in een kerk. We zien steeds meer branden, tot de horizon van het plein in een grote vuurzee is veranderd. De escalatie is niet te stoppen. ‘Ik laad scherpe munitie’, roept een opgewonden demonstrant. En schiet zijn pistool leeg op de politie. ‘Zij mogen wapens gebruiken en wij niet?’, roepen woedende ordehandhavers. Waarna de politie ook met scherp schiet. De tragedie kondigt zich aan. En tussendoor toch steeds weer pogingen om het geweld in te dammen. Als een verrader ruw wordt opgebracht of bij het trappen van op de grond liggende mensen: ‘Houd op! Waar is de dokter?’ Of bij de zoveelste bloedende hoofdwond, naar de camera: ‘Roep een dokter, schijtfilmers!’
Dit is een film over een succesvolle opstand – Janukovitsj slaat op de vlucht – die op straatniveau niets triomfantelijks heeft. Integendeel, het eindigt in mineur. Een man met een kogel in zijn lever, hevig bloedend. Een dode, weggedragen in een deken. Een handgeschreven lijstje van gestorven mensen: 12 zijn het er al. Gestorvenen op de grond in een lange rij. Huilende moeders bij een begrafenis. ‘Lijf en ziel geven we voor onze vrijheid’, zingen de Oekraïners en dat is letterlijk te nemen. Honderden mensen stierven op het Maidanplein in de drie maanden van deze opstand, vertelt de eindtitel. Vergeleken hierbij waren de straatrevoltes van Parijs en Berlijn ’68 die dit jaar herdacht worden kinderspel. Ziehier het gezicht van een moderne volksopstand.