(23 nov 2018) Midden in de uitverkochte concerthal van Wenen gaat Herbert Grönemeyer op het kleine podium aan de piano zitten en zet, slechts begeleid door zijn bassist, een van zijn bekendste nummers in: Flugzeuge im Bauch, afkomstig van zijn doorbraak elpee 4630 Bochum uit 1984. Bijna vijfendertig jaar na dat album staat deze man, die begon als theater- en filmacteur, nog steeds aan de top van de Duitstalige popmuziek. Elke nieuw album van zijn hand komt bovenaan in de verkooplijsten, elke stadiontour is uitverkocht.
Geen vlinders heeft hij in zijn buik, maar een woest gebrul, in deze ballade die direct en melodieus vertelt over de enorme pijn van een liefde die niet meer beantwoord wordt. ‘Je gedachten zijn niet meer bij mij, streelt me mechanisch, ik kan niet meer eten, kan je niet vergeten’ en elk stadion zingt het mee, al sinds decennia. Dan komen een paar van de sterkste zinnen-op-muziek uit de Duitse pop:
Gib mir mein Herz zurück / du brauchst meine Liebe nicht
Gib mir mein Herz zurück / bevor es auseinander bricht
Je eher, je eher, du gehst / umso leichter umso leichter, wird es für mich.
Grönemeyer hoeft deze zinnen al lang niet meer zelf te zingen. Hij laat ze over aan het publiek. De camera’s van de tv-registratie tonen goed getimed hoe hartstochtelijk de zinnen door de meest uiteenlopende gezichten worden gezongen, geschreeuwd, gebruld.
Geef me mijn hart terug / je wilt mijn liefde niet
Geef me mijn hart terug / voor het uit elkaar valt
Hoe eerder jij gaat, des te makkelijker wordt het voor mij.
Het zijn vooral vrouwen die vlak om het podium staan, maar mannen zingen net zo goed mee. En natuurlijk worden veel meer van Gröni’s songs letterlijk meegezongen. Soms snel, soms langzaam, soms vanwege een lekkere tekstzin, soms gewoon omdat de woorden en de muziek lekker samengaan. Maar dit lied is speciaal en de singer/songwriter is het zich bewust en geeft zijn publiek alle ruimte. Tekst en muziek verdichten zich hier tot het niveau van een pure hartenkreet die door iedereen meegevoeld kan worden. Best bijzonder, toch, dat tientallen volwassenen (de duizenden anderen kan de registratie zo snel niet tonen) zich bij een paar muzikale zinnen zo volkomen blootgeven en recht in hun ziel laten kijken? Deze pijn lijkt door iedereen gedeeld te worden, als een universeel verschijnsel. Het wachten was tot een kunstenaar met de sleutel kwam, bestaand uit een paar woorden en muzikale strofen, om de pijn te bevrijden.
Flugzeuge im Bauch bereikt op dat moment het niveau van een volkslied. Niet een uit de categorie van hymnes over hoe geweldig het vaderland is en hoeveel we er van houden, en alles prachtig, nationalistisch en vol opgezwollen pathos. Dit is een waarachtig volkslied, dat men uit vrije wil en uit volle borst meezingt. Omdat het een grote gedeelde waarheid bevat over het persoonlijke leven, deze sterk verwoordt en de zanger zelfs nieuwe kracht geeft. ‘Een kippenvelmoment’ wordt zo’n samenzang terecht genoemd, maar het is veel meer dan een individuele sensatie. Het is een moment waarop collectiviteit ervaren wordt in een diepe zin. Precies dat zorgt voor kippenvel.
Je zou een studie over de (westerse) mens kunnen schrijven aan de hand van zulke collectieve volksliedmomenten, waar gevoelde privé-waarheden ineens gedeeld worden. Iedereen kent er wel een paar voorbeelden van. Vaak zijn het melancholieke ballads, maar dat hoeft niet per se. In het Nederlandse taalgebied is Avond van Boudewijn de Groot een goed voorbeeld. Kijk en luister hoe intens het refrein wordt meegezongen. ‘Ik geloof, ik geloof, ik geloof, ik geloof, ik geloof… in jou en mij.’ In Italië: Margherita van Riccardo Cocciante. Alleen de taal verhindert eigenlijk dat dit internationale volksliederen van het hart kunnen worden. Behalve dan weer bij songs in het Engels, dat over de hele wereld wordt meegebruld.
Nog één voorbeeld, uit eigen recente concertervaring, met dezelfde intensiteit, maar up-tempo: Stings Englishman in New York. Dit is eigenlijk het verhaal van de Engelsman Quentin Crisp, openlijke dandy en homo in een tijd dat dit nog bij wet verboden was. Het refrein kent iedereen.
Oho, I’m an alien, I’m a legal alien / I’m an Englishman in New York
Vrolijk, op een aanstekelijk, easy swingende melodie. Maar de hoofdzaak komt aan het eind van een volgend couplet, wanneer hij zingt ‘It takes a man to suffer ignorance and smile’, en dan de langverwachte zin:
Be yourself, no matter what they say
Dan wordt het tot volkslied. Tenminste bij ons. Als een nationale mantra wordt het zinnetje herhaald in een volgepakte Ziggodome: ‘wees jezelf, wat ze ook zeggen’. Wel tien keer achter elkaar. Hartenkreet en geloofsbelijdenis tegelijk. We zijn onszelf, we zijn ook allemaal vreemdelingen en zingen intussen samen hetzelfde zinnetje over strikte individualiteit. Monty Python zou wel raad weten met de absurditeit hiervan, voor de deelnemers is dat volstrekt ondergeschikt aan de pure kracht van het moment.
Ik zag Sting twee keer kort achter elkaar in mijn beide woonsteden. In Dresden zong men ook wel mee, (in het Engels), maar niet met de Amsterdamse intensiteit, niet als volkslied. ‘Wees jezelf, no matter what’, dat hoort bij Nederland, dat ís Nederland. Sterker nog: dat is precies waarom Duitsers ons vaak benijden en bewonderen. Dat eigenzinnige en non-conformistische, van ‘gewoon jezelf zijn’. Ja, en ook nog allemaal tegelijk.
Zou interessant zijn om Sting eens te vragen hoe die zin het doet op verschillende plekken op de wereld. Hij is niet alleen een tovenaar die met zo’n zin-op-muziek de deur openzet naar ons collectieve hart. Hij kan ook beoordelen hoe universeel dat hart eigenlijk is.