(21 sept 2018) Ik wil er graag over ophouden, erg graag zelfs, maar de gebeurtenissen maken het onmogelijk. De kwestie van rechtsextremisme op straat heeft via de afslag Maassen, de chef grondwetsbewaking, alsnog een wrange Monty Python-wending genomen: we zijn van tragedie in absurdisme beland. De chef is namelijk ondanks alle openbare druk niet ontslagen, maar door zijn baas verzet naar een andere post. De baas is de minister van binnenlandse zaken, Seehofer, en de nieuwe post is die van staatssecretaris op dit ministerie. Het niet-ontslag heeft de vorm van een officiële promotie en een forse salarisverhoging, zodat de ongelukkige Maassen nu ruim 14 duizend per maand gaat verdienen. En dat alles omdat de chef grondwetsbewaking voor zijn beurt praatte en meende dat het klopjachtfilmpje met agressie tegen buitenlanders in Chemnitz niet betrouwbaar was en vermoedelijk een stukje nepnieuws. Wat je al niet moet doen voor een aardige promotie.
Maar het toneelstuk gaat nog verder. Want het was vooral de socialistische partij SPD die aandrong op het vertrek van Maassen. Oké, zei Seehofer (voorman van de CSU en een soort aartsvijand van links), maar dan wel op mijn manier. En hij verzette Maassen niet naar een nieuwe baan, nee, hij gaf hem uitgerekend een post die tot dan toe vervuld werd door een SPD-staatssecretaris. En naar ieders zeggen goed werd vervuld. Maar Seehofer is de baas op zijn departement en kan zulke wisselingen legitiem doorvoeren. Een politiek handigheidje, een lange neus naar zijn socialistische tegenstanders, waarmee hij overigens in één regering zit. Die konden op hun beurt niet anders doen dan ermee instemmen, of de coalitie opblazen. Voor het tweede schrokken ze terug, en dus… is de bittere uitkomst van een nachtelijke steekpartij dat de SPD een hoge politieke baan is kwijtgeraakt. En veel aanzien.
Hoe is dit nog te verkopen aan de ‘mensen in het land’, de kiezers die over een paar weken weer gaan stemmen? vroeg een radiojournalist. Nou, helemaal niet. De Duitse politiek laat zich hier kennen als absurd toneelstuk, waarin Boontje wordt beloond en niemand zich nog druk lijkt te maken om de straatrealiteit. Zo verliezen alle politici hun geloofwaardigheid, óók die van de SPD. Seehofers CSU staat al maanden op groot verlies in de peilingen, het ziet er naar uit dat hij hier een kans zag om zijn tegenstrevers mee omlaag te trekken.
Met de zaak zelf – de steekpartij, de rechtsextreme reactie, het straatgeweld – heeft dit al lang niets meer te maken. De landelijke politici voeren op het podium van de theaterzaal een absurdistische rituele dans op, terwijl buiten voor de ramen van de foyer wordt gevochten. Als om hun eigen onmacht te benadrukken, erg pijnlijk. Voor het echte nieuws moeten we duidelijk niet meer in deze zaal zijn.
De daders van de steekpartij zijn nog steeds niet allemaal aangehouden, ook de precieze toedracht is nog altijd niet bekend. De krant interviewt een Dresdense expert in rechtsextremisme, die gedetailleerd beschrijft hoe groot en verspreid het verschijnsel ook in onze stad is. Zo’n spontane meute als in Chemnitz? – dat kan zeker ook in Dresden gebeuren na een vergelijkbaar voorval. Eh sorry, schreef ik daar ‘meute’? Ik bedoel natuurlijk een ‘spontane bijeenkomst van bezorgde burgers’ die een beetje opgewonden zijn, maar verder de beste democratische bedoelingen hebben en geen vlieg kwaad doen. De extremisme-expert werd zelf ook al in elkaar geslagen en kan niet meer zomaar de straat op. Theater ziet hij liever in Berlijn of Leipzig, want in Dresden wordt de terugweg te gevaarlijk voor hem.
In een lezing bespreekt een Berlijnse kunstenaar de opkomst van nieuw rechts op het web, met veel fragmenten uit hun filmpjes. Telkens komt hij terug bij een overzichtsplaatje, dat de ontwikkeling van de afgelopen twintig jaar schetst. Het begint in 1997 met één groepering, de politieke partij NPD, hun jeugdafdeling en een straatgroep. Aan het eind van de lezing is dit plaatje helemaal volgelopen met de logo’s van allerlei extreem rechtse groepen, dito uitgevers, distributeurs, jeugdorganisaties, splintergroeperingen en ultraradicalen. Eén van hen foetert een film lang tegen zijn grootste vijanden, de linksliberalen, die immers alles voor het zeggen hebben en ook de media beheersen: dat zijn geen mensen meer, vindt hij, dat is niet eens ongedierte, die moeten gewoon uit het leven weggesneden worden. We zijn terug bij het denken en de taal van de nationaalsocialisten en de SS uit de jaren dertig, en bij een directe oproep tot geweld. Alleen de doelgroep is een andere.
Om zulke gevaren te bestrijden heeft Duitsland nu juist de Verfassungsschutz ingesteld. Dat instituut moet dan wel werken en capabel geleid worden, anders is het niet meer dan een mooi klinkende naam. Na de recente gebeurtenissen lijkt het vooral een façade, ongeveer zo hulpeloos als het Duitse leger dat nauwelijks over functionerend materieel beschikt. Maar kop op, allemaal: in de theaterzaal zijn de politici begonnen aan een volgende dans. Een fantasie van eenheid is het, op de klanken van Beethovens negende symfonie: Alle menschen werden Brüder. Het publiek mag meezingen, slechts een enkeling kijkt onrustig om zich heen. Wat is dat toch voor rumoer in de verte? Komt dat van buiten, wie schreeuwen daar zo? Het lijkt wel bonte avond aan boord van de Titanic.