(16 mrt 2017) De geschiedenis van de sociaaldemocratische politiek heeft iets paradoxaals, en tragisch. Eigenlijk leven we midden in een sociaaldemocratie, zelfs in een ‘fiscaal gebaseerd semi-socialisme’, al wordt dat door alle betrokkenen ontkend. Alleen profiteren de socialistische partijen er zelf niet meer van. ‘De tragische partij wordt buiten haar schuld onpopulair en gaat aan het praktische succes van haar principes te gronde’.*
Dit las ik bij Peter Sloterdijk, grote Duitse filosoof en provocateur, en het was moeilijk om niet te denken aan de aanstaande Nederlandse verkiezingen. Nu de uitslag binnen is geldt dat des te sterker. Onze grote sociaaldemocratische partij, de PvdA, kwakkelt al veel langer dan dit jaar, het is al decennia bezig. Nu heeft ze een wel heel doffe dreun gekregen. Dat ligt echt niet aan de figuur van Lodewijk Asscher, die het net een puntje zwakker dan wel steviger doet dan zijn voorganger. Zoals het eerder ook niet lag aan de persoon van Job Cohen, die in een debat de cijfers niet allemaal bij de hand had. Zoiets willen de nieuwsjagers ons graag laten geloven, in de honderden commentaren en tientallen talkshows waarmee ze de opgeklopte debatten omzwermen. Wie heeft er gewonnen, wie blunderde, wie is er twee procentpunten omlaag gegaan in de volgende van honderden peilingen? Entertainment is het, deze openbare ‘bespreking’ van de politiek. Een wedstrijd tussen racehonden, waarbij het grootste tumult op de tribune gemaakt wordt. Af en toe best vermakelijk, zolang het maar niet de overhand krijgt.
Intussen is er ook nog zoiets als inhoud: concrete problemen van en meningen over de inrichting van het land. Ik denk dat het publiek wat dit betreft veel minder dom is dan waar de entertainmentmakers het voor houden. Politiek gaat over problemen, ideeën en belangen en die werkelijkheid houdt men wel degelijk scherp in de gaten, dwars door het entertainmentcircus heen. Er is veel te zeggen voor Sloterdijks inhoudelijke analyse van de huidige politieke situatie: veel idealen van het oude socialisme (een idee uit de negentiende eeuw) zijn gerealiseerd in de moderne welvaarts- en verzorgingsstaat. Alleen gebeurde dat onder de vleugels van de vroegere aartsvijand, het kapitalisme. Die tegenstrijdigheid is meteen de reden dat alle partijen deze situatie om het hardst ontkennen: links kan bijvoorbeeld niet goed opscheppen met zijn historische resultaten, omdat dan onbegrijpelijk wordt waarom ze nog steeds méér willen. Maar belangrijker: voor de socialistische partijen is het succes veranderd in een probleem, want het is niet meer klip en klaar voor welk belangen de partij nu opkomt. Inmiddels staat niet meer op het spel of dit sociaaldemocratische systeem er moet komen en hoe dan, maar de vraag hoe het behouden kan blijven, zowel wat betreft materiële zekerheden als immateriële waarden. En vooral welke plaats daarin bestaat voor ‘anderen’. Sturen we exclusief aan op het behoud van ‘eigen’ verworvenheden, of is er ruimte voor solidariteit met minderheden, en voor nieuwkomers en gasten, die er een plaats willen vinden? Het gaat om het al dan niet delen van een nog steeds vrij riante koek.
Al vrij lang staan alle signalen op behoud. Heel opvallend is daarbij de rol van de christendemocraten; het CDA bij ons, de CDU/CSU in Duitsland. Het ‘reëel bestaande semisocialisme’ (Sloterdijk) was altijd al een product van samenwerking tussen christen- en sociaaldemocraten. Net als de multiculturele samenleving trouwens. Maar sinds die laatste onder druk staat, heeft dat geleid tot een scheiding der geesten. De Nederlandse christendemocratie wurmt zich uit onder zijn betrokkenheid en lijkt terug te gaan naar conservatisme en geslotenheid, uit angst om de bezorgde kiezers kwijt te raken. Hoe christelijk dat is mag eenieder zelf beoordelen. (In Duitsland speelt Merkels CDU een veel krachtiger en principiëlere rol.)
En wat is hierin de plaats van de VVD? Die zijn al jaren bezig het opgebouwde ‘staatssocialisme’ en de verzorgingsstaat van binnenuit af te breken. En daar zijn ze vrij succesvol mee. Zo krijgen de sociaaldemocraten van twee kanten zwarte pieten toegeschoven en weten zich daar al vele jaren niet goed raad mee. Van de weeromstuit zijn ze zich met de benarde positie gaan vereenzelvigen. Dat ze zelf de afgelopen jaren met de tegenstander in één regering zaten om diens hervormingsbeleid te realiseren is helemaal lastig uit te leggen. (Maar ook niet onmogelijk: ‘het is ons eigen gebouw; als we er zelf bij zijn kunnen we voorkomen dat de renovatie een sloop wordt’.)
Het ziet er naar uit dat de PvdA zijn tragische rol teveel omhelsd heeft. Waarom hebben ze zich zo gedwee alle schuld van problemen met mutliculturaliteit in de schoenen laten schuiven? (Nog in het laatste tv-debat kon Wilders de PvdA weer eens aansprakelijk maken voor het multiculturalisme. Waarom wordt dat dan niet meteen tegengesproken? De slogan ‘multiculturaliteit met behoud van eigen identiteit’ is afkomstig van het eerste kabinet Lubbers, waarin het CDA regeerde met de VVD.**) Het semi-socialisme waar Sloterdijk van spreekt, of liever: de gerealiseerde sociaaldemocratie, is een verworvenheid om trots op zijn en daadkrachtig te ondersteunen. Nederland is nog steeds een mooi voorbeeld van hoe stevig en veelzijdig de sociaaldemocratie zich kan ontwikkelen, óók multicultureel. Waarom wordt dat niet krachtiger naar voren gebracht, minder defensief en met meer aandacht voor de historische dimensie?
Is het dus allemaal een PR-probleem bij de socialisten? Nee, het is ook een probleem van het denken, van de logica: de partij die verandering wil en slaagt om deze te realiseren wordt daarna bijna noodzakelijk behoudend. Links wordt dan rechts en dat is tegenstrijdig. Dat is de eigenlijke tragiek van de sociaaldemocraten. Tenminste, tot ze er een antwoord op vinden en deze tegenstrijdigheid omhelzen. En als we toch bezig gaan met herbezinning moet hoognodig werk gemaakt worden van een progressieve volkspartij – die in sommige opzichten behoudend zal zijn.